Định vị thành cổ Gia Định (thành Phụng)
Khi Tổng Trấn Gia Định Lê Văn Duyệt mất 1832, qua năm sau 1833 con nuôi là Lê Văn Khôi vì uất ức triều đình đã khởi quân nổi loạn và sử dụng thành Bát Quái làm nơi trú quân. Cuộc khởi quân thất bại vào năm 1835 và sau đó vua Minh Mạng ra lệnh phá hủy hoàn toàn thành Bát Quái.
Ngay sau đó năm 1836 thành Gia Định (thành Phụng) được khởi công xây dựng trên một góc cửa Đông Bắc thành Bát Quái cũ. Với trục chính là đường Nguyễn Thị Minh Khai và Đinh Tiên Hoàng (Tôn Đức Thắng nối dài).
Thành Gia Định vẫn sử dụng cấu trúc kiểu Vauban của Pháp như thành Bát Quái, là một thành vuông vức mỗi bề 475 mét. Thành nằm ở vị trí được giới hạn bởi các đường :
- Nguyễn Bỉnh Khiêm (đông)
- Mạc Đĩnh Chi (Tây)
- Nguyễn Đình Chiểu (Bắc)
- Lê Duẩn (Nam).
Bản vẽ trong thời gian 1883 – 1887
Sau gần một tuần đánh chiếm các đồn luỹ cửa biển, vào sáng 17.2.1859 tức tháng giêng năm Kỷ mùi (1859) là năm Tự Đức thứ 12, tàu pháo của liên quân Pháp – Tây Ban Nha chạy vào rạch Thị Nghè nả đại bác và đổ bộ lên tấn công bắn phá dữ dội từ hướng cổng thành Đông Băc (Thảo Cầm Viên).
Trận chiến đấu phòng ngự thành Gia Định của hơn 1 nghìn quân triều đình Huế, do Võ Duy Ninh chỉ huy, chống lại cuộc tấn công của Pháp. Lực lượng Pháp có khoảng 4 đại đội và 1 tiểu đoàn cùng 6 chiến hạm dưới quyền Đơ Giơnuiy (R. de Genouilly).
Đến 10 giờ, các xuồng của Pháp tiến theo các kênh rạch, đổ bộ chiếm thành. Quân triều đình chống trả quyết liệt, nhưng không cứu vãn nổi tình thế. Thành Gia Định thất thủ tướng giữ thành bấy giờ là Võ Duy Ninh lui về thôn Phước Lý, huyện Phúc Lộc (cách Sài Gòn 20 km) sau đó tự vẫn. Triều đình Huế cử Tôn Thất Cáp đem quân các tỉnh Bình Định, Khánh Hoà, Bình Thuận và Trương Văn Uyển (tổng đốc Vĩnh Long) đến cứu nguy cho Gia Định, nhưng đều bị quân Pháp đánh bại.
Sau khi lấy được thành, ngày 18/3/1859 De Genouilly đặt mấy chục ổ thuốc nổ phá tung nhiều đoạn tường thành, đốt dinh thự kho tàng bên trong, đốt cả lúa thóc. Người ta kể lại rằng, kho thóc thành Gia Định cháy mãi đến hai năm mà khói còn nghi ngút. Hai mươi bốn tháng nắng mưa không làm tắt được đám cháy này.
Khu vực trong và ngoài thành Bát Quái (Phiên An – trung tâm tâm đô thị Sài Gòn) là những con đường ngang dọc vuông vức mà hiện chúng ta đang đi. Từ hai thành Phiên An, Gia Định, các trục lộ chính tỏa bốn hướng giờ vẫn còn: Hai Bà Trưng (giữa thành, qua Phú Nhuận, xuống Gò Vấp và quay lại thành), đường Nguyễn Trãi (đi Chợ Lớn), đường Nguyễn Thị Minh Khai (bên trái thành đi miền Tây, phải thành đi miền Đông, ra xa lộ Hà Nội, QL1), Cách Mạng Tháng 8 (đi Campuchia), Nguyễn Tất Thành (đi Q.7, Nhà Bè, Cần Giờ).
Định vị thành Gia Định ngày nay.
Đỗ Trọng Danh
Hãy là người dân Sài Gòn…để có được phút giây trải lòng cùng nó…!
Chào anh Danh,
Em theo dõi loạt bài của anh về thành cổ Sài Gòn, thấy có rất nhiều điều thú vị. Em là giáo viên môn lịch sử, cũng đang quan tâm đến đề tài này. Nếu được, mong anh cho em xin ảnh gốc (hoặc đường link đến ảnh gốc) của phác thảo phối cảnh thành Gia Định (chưa có đánh số ký hiệu và khoanh vùng) để em làm tư liệu giảng dạy.
Cám ơn anh rất nhiều.
Rất cảm ơn Lan Huỳnh.
Đây không phải là bản vẽ năm 1815, mà là bản vẽ sau năm 1883 và trước năm 1887 vì đã có Nhà thờ Đức Bà (hoàn thành năm 1883), nhưng có vẽ lồng Thành Gia Định (đã bị hủy vào năm 1859), trong khuôn viên Thành Phụng ở hình này đã có những kiến trúc kiểu Pháp). Ta còn thấy hình vẽ Dinh Norodom (khởi công năm 1868, hoàn thành năm 1873). Ta còn thấy ghe thuyền chạy trên kinh Lớn. Năm 1887, Pháp mới cho lấp kinh này, làm thành đường Charner (dân ta quen gọi là đường Kinh Lấp). Trong phần chú thích, có chi tiết sai: số 13 phải là cầu Kiệu (3ème pont) mới đúng; số 14 là cầu Bông (2 ème pont) mới đúng; số 15 là rạch Bến Nghé (canal d’ Avalanche, năm 1961 tàu Avalanche đi theo rạch Bến Nghé vào đánh đại đồn Chí Hòa; hồi đó chưa gọi là kinh Nhiêu Lộc-Thị Nghè).
Rất cảm ơn bạn Khôi đã góp ý!
tên cũ của kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè là rạch Thị Nghè (trên bản đồ năm 1815 ghi là sông Bình Trị)
Chính xác bạn nhé. Xin cảm ơn!